حدود 20‌تا‌25کیلومتر از جاده کلات در شمال مشهد را که در پیش بگیرید، به‌ راه انشعابی سد کارده خواهید رسید که شما را به سمت روستای پاژ می‌برد.

شاید در همان نظر نخست، عمق مشکلات اهالی این روستا را دریابید. روستاییان پاژ در سال‌های دورتر آنقدر کم‌لطفی دیده‌اند که دیگر به هیچ‌کس اعتماد ندارند و حوصله‌ای برایشان نمانده که جواب یک‌خبرنگار را بدهند.

شعر فردوسی خانه‌اش را نازیبا کرد

بر بلندای تپه‌ای در این روستا خانه‌ای قرار دارد که به‌ گفته اهالی و برخی از کارشناسان خانه فردوسی است. این خانه قدیمی (حتی اگر به‌واقع خانه فردوسی نباشد) به‌لحاظ قدمت می‌تواند محلی برای جذب گردشگر و رونق روستا باشد، ولی حالا چیزی جز یک‌خرابه که اغلب محل بازی بچه‌ها می‌شود، نیست. دیوار خانه پر‌شده است از دل‌نوشته‌های افراد و شاید در آینده‌ای نزدیک کل دیوارها فرو بریزد. جالب اینجاست که حتی برخی از افراد، با اقدام ناآگاهانه خود، روی قسمت‌هایی از این خانه ابیاتی از اشعار حماسی فردوسی را نوشته‌اند.

اینجا خانه فردوسی نیست

در حالی که اغلب گردشگران این خانه را به‌عنوان خانه فردوسی می‌شناسند اما سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان خراسان‌رضوی می‌گوید که این خانه، خانه فردوسی نیست. مجتبی رجایی، رئیس اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری خراسان رضوی در این ارتباط به خبرنگار ما می‌گوید: «براساس منابع موجود نخستین نویسنده‌ای که از پاژ نام و نشانی به‌دست داده نظامی عروضی سمرقندی بوده است. در متن وی آمده است: «استاد ابوالقاسم فردوسی از دهقانان توس بود. از دیهی که دیه را پاژ خوانند و از ناحیت طبران است؛ بزرگ است و از وی هزار مرد بیرون‌ آید.

فردوسی در آن دیه، شوکتی تمام داشت.» در اواخر اردیبهشت سال 89 نخستین برنامه گمانه‌زنی باستان‌شناسی به‌منظور بازشناسایی علمی این روستای قدیمی توسط دفتر حفظ و احیای محوطه‌های تاریخی معاونت میراث فرهنگی استان انجام شد که منجر به شناسایی قلعه‌ای بزرگ به ابعاد تقریبی 45 در 65متر و ارتفاع 12متر در میانه روستای کنونی پاژ شد. براساس اسناد موجود، بنیاد این قلعه در سده‌های نخستین اسلامی بوده و اواخر دوره قاجار نیز چندین خانه روی بقایای تاریخی آن ساخته شده است. از جمله این خانه‌ها یک‌باب منزلی است که در سمت شرق قلعه و بلندتر از دیگر ساختمان‌هاست. بنابر اظهار نظر معتمدین محل، خانه مذکور حدود 90سال پیش به دستور کدخدای روستای پاژ به‌نام کریم‌ا‌لله اسدی توسط یک‌استادکار از مشهد ساخته شده است؛ یک‌اتاق 3 ‌در با ابعاد تقریبی 3 در 5متر و با دیوارهای خشتی و گلی و گچ اندود که به‌عنوان تنها فضای نشیمن خانه هنوز باقی‌مانده است.

در سال‌های اخیر برخی از اهالی روستای پاژ به‌خاطر جلب نظر بازدیدکنندگان از این روستا این خانه را منزل شخصی حکیم ابوالقاسم فردوسی معرفی کرده‌اند، اما تمام شواهد موجود از جمله طرح و مصالح به‌کار رفته و همچنین پژوهش‌های باستان‌شناسان بیانگر این است که خانه مذکور کمتر از 100سال قدمت دارد. با وجود این، معاونت میراث فرهنگی با توجه به معماری سنتی در ساخت این خانه و همچنین در راستای توجه به روستای تاریخی و گردشگری پاژ مراتب مستندسازی، مرمت و بازسازی خانه را در سال‌جاری در دست اجرا دارد.»

شهرک یا باغ شاهنامه؟

اوایل سال 88 خبرهایی در رابطه با جزئیات طرح ساخت شهرک شاهنامه در روستای پاژ اعلام شد. این طرح به‌منظور احیای روستا و تبدیل آن به شهرکی با امکانات مناسب برای جذب گردشگر اعلام شده بود. در این طرح راه‌اندازی فرهنگسرای فردوسی شامل موزه، کتابخانه تخصصی، تالار سخنرانی، دانشگاه فرهنگ و تمدن اسلامی ایرانی، شهر شاهنامه، دهکده نمونه پاژ و کلینیک تخصصی، مجتمع آکادمیک ورزشی و ایجاد کارگاه‌های صنایع‌دستی و هنرهای دستی در آرامگاه و زادگاه فردوسی به‌تصویب رسید. همچنین در آن به موقعیت جغرافیایی و توپوگرافیک زادگاه فردوسی در ارتباط با آرامگاه وی (شهر توس) پرداخته شده و به‌همراه حرم مطهر امام هشتم شیعیان، امام رضا(ع) به‌عنوان 3ضلع مثلث فرهنگی خراسان‌‌ رضوی بزرگ یاد شده بود ولی گویا جای خودش را به باغ شاهنامه داد.

باغ شاهنامه در سالروز آغاز هزاره دوم سرایش شاهنامه، 26اردیبهشت سال90 افتتاح شد. این مجموعه در فضایی به مساحت ۳ هکتار و در بلوار توس مشهد احداث شده و شامل بخش‌های موزه‌ای، نگارخانه، نمایشگاه محیطی اقوام مختلف ایرانی، نمایشگاه سنگ، فضای اجرای نمایش، نقالی و شاهنامه‌خوانی و سالن اجتماعات است.

روستایی با گاز لوله‌کشی‌شده

در رابطه با وضعیت خانه فردوسی جواد آرین‌منش، نماینده مردم مشهد و کلات در مجلس شورای اسلامی به همشهری می‌گوید: حفظ آثار تاریخی و کهن کشور جزو وظایف ذاتی میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری است. با وجود این، مجلس نیز در رابطه با حفظ و مرمت این خانه بارها تذکرات لازم را داده و اقدامات موردنیاز را گوشزد کرده است. وی با اشاره به سابقه این روستای کهن که به قرن 4هجری‌قمری بازمی‌گردد ادامه می‌دهد: روستای پاژ با 4هکتار بافت مسکونی و درمجموع با 800هکتار وسعت می‌تواند جزو آثار تاریخی محسوب شود و سازمان میراث فرهنگی باید نه‌تنها از خانه فردوسی بلکه از کل روستا همانگونه که از آرامگاه فردوسی در توس محافظت می‌کند، حراست کند. وی با بیان اینکه مجلس مکررا در مورد حفظ ‌آثار و بناهای تاریخی مانند بناهای روستای پاژ، تذکر داده است، خاطرنشان کرد: در جسله‌ای که حدود 4سال پیش تشکیل شد و همچنین در دیدار رهبر معظم انقلاب اسلامی از روستای پاژ، تاکید شد که دولت باید توجه خاصی به این منطقه داشته باشد.

رفته بودیم شهر بادگیرها؛ یزد را می‌گویم! در حال بازدید از بناها و مکان‌های دیدنی شهر بودیم که در «زندان اسکندر» یا به روایتی «مدرسۀ ضیائیه» چشممان افتاد به تخته‌سنگی با نقش‌های کهن که معلوم بود قرن‌ها از عمرش می‌گذرد.

در کنار آن تخته‌سنگ، تابلویی نصب شده بود با این عنوان:

«سنگ نگاره‌های کوه اِرنان یزد».

این سطر اولِ سفری ماجراجویانه بود برای پیداکردن ارنان و دیدن سنگ‌نگاره‌هایش؛ روستایی در مسیر یزد به شیراز و در نزدیکی شهرستان مهریز.

با این‌که کوه ارنان با شمارۀ ثبت 8 در فهرست آثار طبیعی ملی به ثبت رسیده، ولی پیداکردنش چندان ساده نبود؛ بین راه بارها از ساکنان محلی نشانی پرسیدیم تا بالاخره موفق شدیم پُرسان‌پُرسان خودمان را برسانیم به دهستان ارنان. اما تا این‌جا فقط نصف راه را آمده بودیم. هر چه چشم چرخاندیم، هیچ نشانی از تابلویی که ما را به سمت سنگ‌نگاره‌ها راهنمایی کند، نبود. عاقبت در جادۀ خاکی به راه افتادیم و در میانۀ راه با فریاد از موتورسواری که با سرعت از کنارمان می‌گذشت، پرسیدیم: سنگ‌نگاره‌های کوه ارنان...؟ و او با اشارۀ دست به‌مان فهماند که پشت‌سرش راه بیفتیم.

بعد از گذشت چند دقیقه کوه ارنان در وسط دشتی گسترده، آغوشش را به رویمان باز کرد.

کوه مخروطی‌شکل ارنان با ارتفاعی بیش از 800 متر، یکه و تنها سر به آسمان ساییده است. بعد از رسیدن به پای این کوه، اولین صحنه‌ای که به چشممان خورد، نه سنگ‌نگاره‌ها، که تعدادی موتورسیکلت بود که با سرعت از دامنه‌های کوه بالا می‌رفتند. تازه فهمیدیم موتورسیکلتی که با سرعت از کنارمان رد شده بود، مقصدش کجا بوده؛ ظاهراً دامنه‌های کوه ارنان برای اهالی این منطقه، حکم پیست موتورسواری را دارد.

باز هم خدا را شکر! چون معلوم نبود بدون راهنمایی این موتورسوارها که بی‌خیال به ماجراجویی در دامنه‌ها مشغول بودند، چه‌طور باید سنگ‌نگاره‌های کوه ارنان را پیدا می‌کردیم!

از یکی از موتورسوارها که در حال پایین‌آمدن از کوه بود، جای دقیق سنگ‌نگاره‌های نقش‌بسته بر تخته‌سنگ‌ها را پرسیدیم. با دست اشاره کرد به تخته‌سنگ بزرگی که 100متر بالاتر از ما قرار داشت و ادامه داد: «یکی‌دیگه هم اون‌طرف‌تر هست، اگه بتونی پیداش کنی». نفس‌نفس‌زنان خود را به تخته‌سنگی که نشان کرده بودیم، رساندیم و نقش و نگارهایی شبیه به تخته‌سنگ داخل موزه را روی صخرۀ عظیم دیدیم؛ تصاویری از انسان‌ها و ابزارهای شکار مثل تیر، کمان و نیزه و نیز حیواناتی مثل سگ، بز، گوزن، اسب، گاو و بعضی موجودات غریب دیگر.

سنگ نگاره‌ها یا هنرهای نقش‌بسته بر تخته‌سنگ‌ها در بین هنرهای شناخته‌شدۀ جهانی از بیشترین قدمت برخوردارند و احساس، عاطفه و تفکر انسان‌ها در آنها به بهترین شکل منعکس شده است. هدف از حک‌کردن نقش بر سنگ دردوره‌ها و اقلیم‌های مختلف، متفاوت بوده: ثبت یک رخداد، آرزو، صحنه‌هایی از آیین‌ها و اعتقادات ، رزم و شکار و... این نقوش برای متخصصان حوزه‌های مختلف به‌خصوص جامعه‌شناسان، باستان‌شناسان، نمادشناسان، زبان‌شناسان و علاقه‌مندان به اسطوره و تاریخ، معنا و جذابیت بسیاری دارند.

یکی از ویژگی‌های جالب سنگ‌نگاره‌های ارنان، وجود نوعی روایت و داستان در دل نقوش ا ست: انسانی مجهز به تیر و کمان که سوار بر مرکب به دنبال شکار می‌گردد، مردی که نیزه‌اش را در تن شکار فرو می‌کند، سگی که کنار صاحبش حضور دارد و او را همراهی می‌کند و...

تجربۀ جذابی است نشستن کنار سنگی که صبورانه، داستان زندگی انسان‌هایی مثل خودت را از قرن‌ها پیش‌تر برایت روایت می‌کند؛ سنگی که در گذر زمان سرسختانه می‌کوشد همچنان خاطره‌هایش را حفظ کند.

سنگ‌نگاره‌های ارنان که جزو قدیمی‌ترین و ابتدایی‌ترین آثار هنری به‌شمار می‌روند، به‌احتمال زیاد به دست چوپان‌ها و شکارچی ها بر سنگ‌ها نقش بسته‌اند و صحنه‌هایی از شکار، قدرت و تخیل انسان را در طبیعت بکر قرن‌های دور به نمایش می‌گذارند.

نقش و نگارهای تخته‌سنگ واقع در پای کوه ارنان با ابزاری فلزی کنده شده بود و نشان از علاقۀ انسان به ثبت وقایع و به‌جاگذاشتن نشانی از خود برای آیندگان داشت؛ آیندگانی که ما بودیم و بی‌هیچ شیشه و حفاظی آنها را از نزدیک تماشا می‌کردیم.

سنگ‌نگاره‌های ارنان که جزو قدیمی‌ترین و ابتدایی‌ترین آثار هنری به‌شمار می‌روند، به‌احتمال زیاد به دست چوپان‌ها و شکارچی‌ها بر سنگ‌ها نقش بسته‌اند و صحنه‌هایی از شکار، قدرت و تخیل انسان را در طبیعت بکر قرن‌های دور به نمایش می‌گذارند.

نقش و نگارهای تخته‌سنگ واقع در پای کوه ارنان با ابزاری فلزی کنده شده بود و نشان از علاقۀ انسان به ثبت وقایع و به‌جاگذاشتن نشانی از خود برای آیندگان داشت؛ آیندگانی که ما بودیم و بی‌هیچ شیشه و حفاظی آنها را از نزدیک تماشا می‌کردیم.

با دقت در تخته‌سنگ نقش‌دار، متوجه چیزهای زیادی شدیم: این‌که عوامل طبیعی مثل باد، باران، برف و... آن را فرسوده کرده و نوسانات جوی به آن آسیب زده است. اما کار به همین‌جا و کمرنگ‌شدن نگاره‌ها ختم نمی‌شد. مخدوش‌شدن نقش‌ها اتفاق بد دیگری بود که خبر از ویرانگری عوامل انسانی می‌داد؛ بازدیدکننده‌هایی که بدون توجه به ارزش تاریخی این سنگ‌نگاره‌ها نام خود را با ذکر تاریخ (!) در کنار نقش‌های کهن کنده بودند؛ نقش‌هایی با قدمتی از 1500 سال پیش از میلاد تا 713 هجری قمری.

اولش از این‌که توانسته بودیم این‌طور بی‌واسطه از این سنگ‌نگاره‌ها دیدن کنیم، خوشحال شدیم، اما بعد با خود آرزو کردیم کاش نه ما و نه هیچ‌کس دیگر نتواند چنین بی‌فاصله با گنج کوه مهربان ارنان آشنا شود.

گودال‌های عمیق در زیر تخته‌سنگ عظیم پای کوه ارنان، نشان می‌دهد که بعضی به‌طمع یافتن گنج یا به‌سرقت بردن سنگ‌نگاره‌ها دست به تخریب و انهدام این اثر تاریخی زده‌اند.

همۀ این اتفاق‌های ناخوشایند در شرایطی می‌افتد که هیچ‌کس به فکر حفظ و نگهداری از این آثار بدیع بازمانده از دوران باستان نیست و این جلوۀ جذاب که می‌تواندچشم توریست‌های داخلی و مهمانان خارجی را به خود خیره کند، در فراموشی خاک می‌خورد و غرش گوش‌خراش موتورسیکلت‌ها تحلیل می‌رود.